तनहुँ जिल्ला नेपालको गण्डकी अञ्चलमा पर्ने एउटा पहाडी जिल्ला हो । दमौली बजार यसको सदरमुकाम हो । नेपालको पश्चिमान्चल विकास क्षेत्र अन्तर्गत गण्डकी अ‍ञ्चलको दक्षिण पूर्वमा अवस्थित तनहुँ जिल्ला मुलत: महाभारत श्रृङखला र मध्य पहाडी भु-भागमा पर्ने विकासोन्मुख जिल्ला हो । यो काठमाडौंबाट १०० कि. मी. पश्चिम र पोखराबाट १९ कि. मी. पूर्वमा अवस्थित छ । मानचित्रमा यो जिल्ला ८३°७५ " देखि ८४°३४" पूर्वी देशान्तर, २७°३" देखि २८°०५" उत्तरी अक्षांश सम्म फैलिएको छ । यसको क्षेत्रफल १५४६ वर्ग कि.मी अथवा कुल नेपालको भूभागको १.०५% रहेको छ 

परिचय 

गण्डकी नदीको जलप्रवाह क्षेत्रसँग आवद्ध यस जिल्लामा सीमा नदीको रूपमा पूर्वी दिशामा मर्स्याङ्दी र त्रिशुली नदी तथा दक्षिणमा कालीगण्डकी वहन्छ भने जिल्लाको मध्य भागमा मादी र सेती नदी प्रवाहित हुन्छ । यस जिल्लाको अधिकतम उचाई भएका पहाडहरूमा छिम्केस्वरी २१३४ मि., साैगातकाेट २२१५ मि., कोटाथाम १६३० मि., राईपुरकोट १५४१ मि., मिरलुङ्गकोट १४८४ मि. र चोक १४२९ मिटर आदि हुन भने सबैभन्दा होचा वस्तीहरूमा देवघाट १८७ मि., कोता २१० मि., दमौली ३२० मि. आदि हुन । यसप्रकारको तनहूँको अधिकांश भूभाग ३०० मि. - १२०० मि. बीचको होचो पहाडी भूभागमा पर्दछ । यस जिल्लाको पूर्वमा चितवन र गोर्खा, पश्चिममा स्याङ्गजा, उत्तरमा कास्की र लमजुङ तथा दक्षिणमा पाल्पा, नवलपरासी र चितवन जिल्ला रहेका छन् ।

जनसंख्या 

राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार तनहुँ जिल्लाको कूल जनसंख्या ३,२३,२८८ जना मध्ये पुरुष १,४३,४१० जना र महिला १,७९,८७८ रहेका छन् ।[१] जनघनत्व २०९ प्रति कि.मि छ भने ग्रामिण जनसंख्या १,८७,८८२ रहेको छ।

शैक्षिक विवरण 

तनहुँ जिल्ला मा साक्षरता ७४.८% (२०६८ को जनगणना अनुसार) रहेको छ जस मध्ये महिला ६७.९% र पुरुष ८३.7% साक्षर छन् । बाल विकास केन्द्र ४९६, प्राथमिक विद्यालय ३७९, निम्न माध्यमिक विद्यालय १०३, माध्यमिक विद्यालय १०२, उच्च माध्यमिक विद्यालय ६२ र क्याम्पस १३ रहेका छन् | 

जिल्लाको नामाकरण 

तनहुँको नाम रहनाको कारण विभिन्न विद्वानहरूले फरक-फरक पशे गरेका छन् यसको नामाकरण बारे सत्यतथ्य प्रमाण प्राप्त गर्न नसकिए पनि प्राप्त जानकारी अनुसार तनहुँको राजधानी तनहुँसुर वरपरका ३ वटा चुचुराहरू जहाबाट तनहुँ राज्यको सुरक्षा व्यवस्था हेरिन्थ्यो सोहि ३ चुचुरालाई आधार मानेर भएर कालान्तरमा तनङ्गु र पछि तनहु हनु गएको हो । "वासुदेव रसानन्द" संस्कृत ग्रन्थमा तनहुको तात्पर्य "त्रितङ्गु राजधन्यो" भनेर लखेको पनि पाइन्छ । यस भेगका प्रमखु स्थानको नाउँको पछाडि "हुँ" ("काहुँ, मान्हुँ आदि) भनिने गरेकोले "तनङ्ग"मा "हुँ" थपिएर "तर्नहुङ्ग" हदै तनहुँ भएको पनि उत्तिकै पत्यारिलो दखिन्छ । प्राचीन समयमा तनहुँको दुई ठाउँमा तमारे र तामिन भन्ने गाउँ थिए र ती गाउँको नाउँबाट अपभ्रश भएर पछि तनहुँ रहनकुसाथै तनहुँ राजधानी रहेको तनहुँसुरमा र दनौली माथिको मानङ्गु डाडँमा क्रमशः चिउडो सानो भएका (तनहुनु) र चिउँडो ठूलो भएका (महाहनु) श्रृषिले तपस्या गरको हुनाले आज यस रूपमा तनहुँ र मानहुँ नाम बन्न/रहन गएको भन्ने पनि किंकंबदन्ती छ । 

जिल्लाको इतिहास 

तनहँ जिल्लाको इतिहास हेर्दा यो जिल्ला केवल एउटा जिल्लाको नाम मात्र रहको पाइदैन। नेपाल एकीकरण हुनु पुर्व चौविसे राज्यहरु मध्ये जमिन, धन र जनशक्तिमा सम्पन्न तनहुँ राज्य वर्तमान तनहुँ र चितवन जिल्लाका अतिरिक्त भारतको विहार राज्यको पश्चिमी चम्पारन जिल्ला अन्तर्गत रामनगर तथा वेतियाको भू-भागसम्म फैलिएको थियो। वि.स १६१० देखि १८३९ सम्मको २३० वर्षे अवधिसम्म पृथक अस्तित्वमा रही पाल्पाली राजा मणिमुकुन्दसेनका वंशज ९ जना सेनवंशी राजाहरु द्वारा शासित तनहुँ श्री ५ रणबहादुर शाह र राजमाता राजेन्द्रलक्ष्मीको शासनकालको एकीकरण अभियानमा नेपाल अधिराज्यमा गाभिन गयो।