मोरङ जिल्ला नेपालको पूर्वाञ्चल विकास क्षेत्र, कोशी अञ्चलमा पर्ने औद्योगिक जिल्ला हो। पूर्वाञ्चलकै ऐतिहासिक गौरव बोकेको मोरङ जिल्ला औद्योगिक एवं जनसंख्याको हिसाबले नेपाल कै दोस्रो ठूलो जिल्लाको रूपमा परिचित छ। नेपालको पूर्वी तराईमा पर्ने यो जिल्ला प्राचिनकालमा विराट राजाको राजधानीको र मध्यकालमा लिम्बुवानको सबभन्दा प्रचण्ड राज्यको रूपमा प्रख्यात थियो। मोरङका अन्तिम राजा बुद्धिकर्ण राय खेवाङ हुन्। वि.सं २०१८ सालको प्रशासनिक विभाजन भन्दा अगाडि ३५ जिल्ला हुँदा पनि यो एउटा जिल्लामा अवस्थित थियो जुन हाल मोरङ, सुनसरी तथा झापा जिल्लाहरूमा विभाजित भएको छ। मोरङ जिल्लाको क्षेत्रफल १,८५५ वर्ग किलोमिटर छ। वि.सं. २०६८ मा यस जिल्लाको जनसङ्ख्या ९,६५,३७० थियो। मोरङ जिल्लाको सदरमुकाम र प्रमुख औद्योगिक शहर बिराटनगर हो।

जिल्लाको नामाकरण 

ईशापूर्वको प्रथम शताब्दीमै किराँती राजाहरूले कोशी नदी पूर्वको भू-भागलाई आफ्नो कर्मक्षेत्र बनाएका थिए। राज्य सञ्चालनको क्रममा कालान्तरमा यहाँ "हाङ" नामक किराँती राजाले राज्य सञ्चालन गरेको पाइन्छ। सो अवधिको प्रशासनिक क्षेत्रलाई "मावराङ्ग" भनिन्थ्यो। पछि मावराङ्ग शब्द नै अपभ्रंश भई मोरङ भन्न थालिएको हो भन्ने किम्वदन्ती रहेको छ।।

जिल्लाको इतिहास 

पूर्वाञ्चल कै ऐतिहासिक गौरव बोकेको मोरङ जिल्ला नेपाल अधिराज्यकै औद्योगिक एवं जनसंख्याको हिसाबले दोस्रो ठूलो जिल्लाको रूपमा परिचित छ। प्राचिनकालमा यो जिल्ला विराट राजाको राजधानीको रूपमा प्रख्यात थियो। मोरङ्ग जिल्लाको नामाकरणको सम्वन्धमा इतिहासलाई खोतल्दै जाँदा वि.स. ५२१ मा कुदिएको चाँगुनारायणको अभिलेखको अध्ययनबाट ईशा पूर्वका शताब्दीमा काठमाडौंमा किराँती राजाहरूले राज्य सञ्चालन गरेको पाइन्छ। पछि किराँती राजाहरू लिच्छवी राजाहरूवाट पराजित भई पूर्वतर्फ लागेका थिए। यस अर्थमा ईशापूर्वको प्रथम शताब्दीमै किराँती राजाहरूले कोशी नदी पूर्वको भू-भागलाई आफ्नो कर्मक्षेत्र बनाएका थिए। राज्य सञ्चालनको क्रममा कालान्तरमा यहाँ "हाङ" नामक किराँती राजाले राज्य सञ्चालन गरेको पाइन्छ।

यो क्षेत्रलाई पछि वि.स. १८३० सालमा पृथ्वीनारायण शाहले अभिमान सिंह बस्नेत, रामकृष्ण कुँँवर तथा अमरसिंह थापाको नेतृत्वमा फौजलाई पूर्वमा पर्ने माझ किराँत विजयको लागि पठाईयो सोही अनुरूप माझ किराँतमा पर्ने बिजयपुर सदरमुकाम रहेको मोरङ माथी कब्जा गरी तत्कालिन नेपाल अधिराज्य भित्र गाभेको थियो। धेरै समयसम्म यो जिल्लाको सदरमुकाम बिजयपुर नै रह्यो। पछि व्यापारको लागि भारत जान सजिलो तथा नजीक होस भन्ने हेतुले बिजयपुरवाट सदरमुकाम रंगेली सारियो र पुन सुविधाको हिसावले रंगेलीवाट गोग्राहामा सारियो। पछि यो गोग्राहा बिराटनगर नामाकरण गरीयो।

वि.स. २०१८ सालको प्रशासनिक विभाजन हुनुभन्दा अगाडी ३५ जिल्ला हुँदा पनि यो एउटा जिल्लामा अवस्थित थियो। जुन हाल मोरङ्ग, सुनसरी तथा झापा जिल्लाहरूमा विभाजन भएको छ। औद्योगिक हिसावमा नेपालको प्रथम उद्योग वि.स. १९९३ सालमा विराट जुट मिल र १९९४ को जुद्ध म्याच फ्याक्ट्री पनि यसै जिल्लामा खोलिएको थियो।

जिल्लाको भौगोलिक अवस्था 

अक्षांस:- २६.२०" देखि २६.५३"

देशान्तर:- ८७.१६ देखि ८७.५१"

सिमाना:- पूर्व झापा र इलाम जिल्ला (मावा खोला अनि रतुवा खोला), पश्चिम सुनसरी जिल्ला (बुढी खोला र केसलिया खोला), उत्तर धनकुटा र पाँचथर जिल्ला र दक्षीण भारतको बिहार प्रान्त

क्षेत्रफल:- १८५५ वर्ग कि.मि.

औषत लम्वाई:- लगभग ४६ कि.मि. (पूर्व पश्चिम)

औषत चौडाई:- लगभग ५४ कि.मि. (उत्तर दक्षिण)

राजनैतिक विभाजनः- ६५ गाविस, १ उपमहानगरपालिका (२२ वटा वडा), १७ ईलाका, ७ निर्वाचन क्षेत्र

उचाई:- समुन्द्री सतहदेखि करिब ६० मिटरदेखि २,४१० मिटरसम्म

यस जिल्लाको भौगालिक आकार चारपाटे आकारको छ। यस जिल्लामा केही भू-भाग महाभारत, चुरे पहाडका श्रृङ्खलाहरू र करिव ८० प्रतिशत भू-भाग तराई क्षेत्रमा पर्दछन्। समुन्द्री सतहदेखि ६० देखि २४१० मिटर सम्म उचाई भएको पाइन्छ। यो जिल्ला कृषि उत्पादनको दृष्टिकोणले ज्यादै उपयूक्त मानिन्छ। उत्तरी पहाडी क्षेत्रमा वलौटे दोमट तथा दोमट, मध्य क्षेत्र(भावर क्षेत्र) दोमट तथा हल्का चिम्टाइलो माटो र दक्षिणी क्षेत्र(तराई क्षेत्र) चिम्टाइलो बलौटे दोमट तथा दोमट प्रकारको माटो पाइन्छ।

हावापानी 

यस जिल्लाको हावाहावापानीमा खासै धेरै उतारचढाव रहेको पाईदैन। तर गर्मियाममा धेरै गर्मी र जाडौ मौसममा सितलहर चलेको अवस्थामा वाहेक केही मात्रामा ठन्डा हुन्छ। यस जिल्लाको औषत अधिकतम तापक्रम र न्यूनतमतापक्रममा धेरै अन्तर रहेको पाइदैन।

प्रमुख नदी तथा खोलाहरू 

जलभण्डार तथा जलश्रोतको हिसाबले बक्राहा, चिसाङ्ग, खदम, मावा, रतुवा, डाँस, सीता, लोहन्द्रा, केशलिया, बुढी,मिक्लु सिंगयाही तथा गछीया आदि खोलाहरू मुख्य मानिन्छन्। प्राय यी सबै खोलाहरूको मुहान चुरे क्षेत्र नै हो। यसका साथै मोरङ जिल्लामा मोरङ्गी, बेतना, जुडी, साखरे, कचला आदी जस्ता साना खोलाहरू छन।

प्रमुख ऐतिहासिक एवं धार्मिक तथा पर्यटकीय क्षेत्र 

विराट राजाको दरवार

राजारानी पोखरी

राजा धनपाल थान

सुनबर्षी पोखरी

बागझोडा

हसेनी सिमसार

बेतौना सिमसारक्षेत्र

मण्ठपोखरी

ध्वजे डाँडा

बेतेनी ताल

दरवारको भग्नाबशेष

राजारानी पोखरी

राजा धनपाल थान

सुनबर्षी पोखरी

बागझोडा

हसेनी सिमसार

बेतौना सिमसारक्षेत्र

मण्ठपोखरी

ध्वजे डाँडा

बेतेनी ताल

चुली पोखरी मोरंग जिल्ला टाडी गाउँ बिकाश समिति वडा न : ७ मा अबस्थित चुलिपोखरी ३ बिगाहा क्षेत्रफल मा फैलिएको छ । पर्यटकीय, धार्मिक, साँस्कृतिक तथा जैविक विविधताको हिसाबले एकदमै मत्वपूर्ण रहेको यस पोखरी मोरंग जिल्ला को सदरमुकाम बिराटनगर बाट करिब ७० किलोमिटर उतरपूर्व रहेको छ । महेन्द्र राजमार्गबाट करिब करिब १९ किलोमिटर उत्तर मा रहेको यस क्षेत्रमा पोखरी ,चराचुरुंगी जंगल देख्न सकिन्छ भने यहाबाट तराइको मनोरम दृश्य हरु पनि देख्न सकिन्छ ।

डाँडाहरुको बीचमा खाडल जस्तो परेको चुलीपोखरी क्षेत्रका स्थानिय वासिन्दाका लागि संसारी पूजा गर्ने मुख्य थलो हो । यतिमात्र नभएर भाकल मन्साउने मानिसहरु समेत यस स्थानमा आएर पोखरीको पूजाआजा गर्ने गर्दछन् । विकट स्थानमा रहेको चुलीपोखरी आसपास डाँडाहरुमा घना जंगल छ । स्थानीय चुलाचुली समुदायिक बन क्षेत्र भित्र फैलिएको यो पोखरी सुन्दरताका दृष्टिले निकै आकर्शक छ र यस क्षेत्रमा यातायातको समुचित विकास गरिएको खण्डमा आन्तरिक पर्यटकहरु यस क्षेत्रमा आएर रमाउन सक्ने देखिन्छ । धार्मिक दृष्टिले पनि चुलिपोखरी क्षेत्र निकै महत्वपूर्ण छ । यस क्षेत्रमा धार्मिक रुपमा एउटा महाराजको थान रहेको छ ।

यसलाई कोचराजा र कोचेनी रानीसँग सम्बन्धित गरिएको पाइने हुनाले राजवंशीहरुको थानका रुपमा लिने गरिएको छ । तर हाल आएर राजवंशीहरुले यस स्थानलाई भुलिसकेका छन् । तसर्थ स्थानीय राई र नेवार समुदायका मानिसहरुले नै यसलाई महाराज र बूढासुब्बा मान्दै पूजाआजा गर्ने गरेको पाइन्छ ।

चुलीपोखरी क्षेत्र जैविक विविधताका दृष्टिले पनि निकै महत्वपूर्ण मानिन्छ । यस भेगमा हरियाली जंगल रहेको छ, जहाँ अनेक प्रकारका वनस्पति र जिवजन्तुहरु पाइने गर्दछन् ।यहाँ प्रसस्त मात्रामा जंगली जडिबुटी पनि पाइन्छ तसर्थ त्यस्ता वस्तुहरु मन पराउनेहरु र तिनीहरुको अध्ययन गर्न चाहनेहरुका लागि यो स्थान निकै महत्वपूर्ण हुन सक्दछ । यस लै हामी टाँडी बासीहरुले प्रचार प्रसार र यातायातको सुबिधा पुर्याउन सकियो भने यो टाँडी को मात्रै नभएर नेपालकै एउटा महत्वपुर्ण पर्यटकीय गन्तव्यको बन्नेमा कुनै दुइ मत छैन ।